Wychował mnie Facebook (i ulica, ale Facebook bardziej). Czy ludźmi da się sterować, używając technologii?

Adam Bełda

6 czerwca 2022

Wychował mnie Facebook (i ulica, ale Facebook bardziej)

Targetowanie treści może być szkodliwe nie tylko poprzez eksponowanie nas na to, czego nie chcemy. Niemniej negatywnie wpływać może działanie w drugą stronę. Jeśli algorytm trafi w nasze preferencje i faktycznie będzie przekazywał nam tylko to, co chcemy otrzymać, wpadniemy w pułapkę bańki światopoglądowej.

Zagrożenie wynikające z takiej sytuacji nieoczekiwanie lepiej ode mnie wyjaśnić może były prezydent Aleksander Kwaśniewski. W rozmowie z Robertem Mazurkiem przeprowadzonej 25. lutego komentując sytuację na Ukrainie stwierdził, iż fakt że Władimir Putin jest u władzy już 22 lata musiał mieć wpływ na jego obecne postępowanie. Rozmówcy podkreślali, że sytuacja, w której ktoś przez tak długi czas słyszy, że jest najlepszy, najważniejszy i najmądrzejszy prowadzi do tego, że sam zaczyna w to wierzyć. Sam Kwaśniewski z godną podziwu lub żenady (zależy jak na to spojrzeć) pewnością siebie stwierdził co prawda, że jemu to nie grozi, bo był u władzy tylko 10 lat, ale konkluzja była dość kategoryczna. Osoba eksponowana tylko i wyłącznie na treści potwierdzające jej zdanie i nie kontestujące jej wizji rzeczywistości prędzej czy później straci kontakt z rzeczywistością.

A osoba, która straciła kontakt z rzeczywistością jest wybitnie podatna na tworzenie alternatywnej wizji rzeczywistości, często podsuniętej przez kogoś innego. A od takiej manipulacji tylko krok do dużo bardziej intruzywnego kontrolowania jej przekonań, myśli i wreszcie – zachowania. Właśnie w tym miejscu objawia się największa władza mediów społecznościowych – można dzięki nimi zamknąć człowiek w bańce światopoglądowej, a potem jedynie delikatnie modyfikować ją tak, aby powoli skłonić go do w zasadzie dowolnych rzeczy.

Zwłaszcza że ludzki umysł jest wybitnie niezainteresowany faktami, podczas gdy nadmiernie przyciągają go treści o intensywnym nasyceniu emocjonalnym. Jako społeczeństwo chętniej czytamy brukowce oferujące krzykliwe nagłówki typu Wstyd Żenada Kompromitacja Hańba Frajerstwo, niż obszerne analizy sytuacji społecznej, chętniej oglądamy budzące emocje (choćby głównie zażenowania) paradokumenty typu Dlaczego ja? niż dokumenty przyrodnicze, chętniej gramy w Fortnite niż… dobra, tu już się zapędziłem. Generalnie jednak – kiedy w grę wchodzą treści ekscytujące, wzruszające lub budzące gniew, ich wartościowość czy weryfikacja zwykle schodzi na drugi plan.

Przypominam tylko, że ta gazeta nazywa się „Fakt”

OBLĘŻONA TWIERDZA

Szczególnie popularną techniką manipulacji bazującą na tworzeniu baniek światopoglądowych jest budowanie tzw. oblężonej twierdzy. Człowiekowi, który nie ma szerokiej wiedzy na temat rzeczywistości, a karmi się informacjami z jedynego słusznego źródła, łatwo wmówić, że wszyscy, którzy tego nie robią są wrogami i chcą w jakiś sposób zniszczyć świat jego wartości. Treść, jaką w ten sposób przekazać chce się kontrolowanej osobie – co znamienne dla manipulacji – w zasadzie nie ma znaczenia.

Może to być zarówno „LGBT chce zniszczyć tradycyjną rodzinę” jak i „Kościół chce zniszczyć wolność i wymusić na nas paternalizm”, ważne jedynie, aby było jakieś zagrożenie i coś, co trzeba bronić. Najlepiej aby jedno i drugie było niedookreślone i zideologizowane, ale budzące silne emocje. Wtedy ludzie staną się skłonni nawet do działań, których normalnie by nie podjęli – w końcu w ich mniemaniu chcą chronić większe dobro.

Fake newsy są dzisiaj prawdziwą plagą, co podchwyciła gra – a jakżeby inaczej – Plague Inc. Produkcja za pomocą minimalistycznych środków pozwalała na obsadzenie gracza za genetycznymi sterami patogenu o wielkich aspiracjach wybicia wszystkich ludzi na świecie. Aktualizacja, w której szerzenie choroby zamienione zostało na szerzenie fake newsów obrazowo pokazuje, że dezinformacja potrafi roznosić się jak wirus i być niemniej groźna.

Dasz radę zainfekować świat?

Serwisy społecznościowe i agregujące informacje oczywiście zdają sobie sprawę z rozmiaru problemu. Często jednak nie tylko nic z tym nie robią, ale wręcz czerpią z tego zyski – wszak nic tak nie generuje kliknięć, jak dobrze doprawiony news (często fake) dotyczący jakiegoś skandalu. Przykładowo, Facebook wdrożył tak zwany program XCheck, mający służyć weryfikowaniu zgłoszeń i ogólnie moderacji treści. Można by pomyśleć, że to krok w stronę ograniczenia dezinformacji, fakty są jednak dokładnie odwrotne. Był on bowiem wykorzystywany między innymi do ochrony kont, które angażowały się w rozpowszechnianie dezinformacji przed wyborami prezydenckimi w USA z 2016 roku. Chodziło na przykład o profile zajmujące się teoriami spiskowymi o tym, że Hilary Clinton jest w siatce pedofilskiej porywającej dzieci w Waszyngtonie i Nowym Jorku. Co więcej, program XCheck wykorzystywany był nie tylko do ochrony siewców fake newsów, ale i sławnych osób nadużywających swojej pozycji – kary za nieregulaminowe treści uniknął piłkarz Neymar, który na Facebooku umieścił nagie zdjęcia brazylijskiej modelki, która oskarżyła go o gwałt. Żeby oddać sprawiedliwości nadmienić należy, że sąd oddalił oskarżenia ze względu na brak dowodów, jak na ironię, bo niezależnie od tego, czy do zgwałcenia doszło, mężczyzna okazał się sprawcą seksualnej przemocy przez samą publikację nagich zdjęć bez zgody uwiecznionej na nich osoby.

KOMENTARZ WYKLĘTY

Sam doświadczyłem priorytetowego traktowania przez Facebook kont szerzących fake newsy i nawołujących do nienawiści. Z racji zawodu często czytam artykuły dotyczące ochrony zdrowia i komentarze pod nimi. Z racji zawodu, a także zwykłej przyzwoitości, doświadczam przy tym dużego stresu i często zgłaszam te komentarze moderacji. Pomimo że wiele z nich zawiera wprost groźby śmierci wobec pracowników ochrony zdrowia (teksty „Do gazu z nimi!” należą do najłagodniejszych) oraz informacje fałszywe czy zniesławiające (choćby teorie spiskowe dotyczące zabijania ludzi w szpitalach, żeby podbić statystykę zgonów z powodu COVID-19), za każdym razem dostawałem od Facebooka odpowiedź, że te treści nie naruszają standardów społeczności. Na kilkaset zgłoszeń udało mi się zdjąć jedynie jeden komentarz, akurat niezwiązany z tym, co dręczy mnie zazwyczaj, bo ten wulgarnie atakował osoby homoseksualne.

Kiedyś jednak sam zostawiłem komentarz na jednym z profilów zajmujących się rozsiewaniem antyszczepionkowej propagandy. Nie był ani wulgarny, ani nawet szczególnie agresywny – ot, ktoś rozpaczał, że po obowiązkowych szczepieniach dorosłych trzeba będzie szczepić dzieci, a ja uprzejmie zapytałem, czy nie boi się, że po dzieciach przyjdą po plemniki i zauważyłem, że dinozaury już wymordowali. Tak, ten komentarz został usunięty. Setki wulgarnych, nawołujących do nienawiści, proepidemicznych czy zniesławiających nie.